KARİKATÜR DİLİNDEN BAŞARIYA BAKIŞ
Karikatür, çizgilerle mizahın birleştiği, güçlü bir anlatım aracıdır. Karikatür, sayfalarca anlatım gerektiren bir konuyu tek bir karede özetleyebilir. Bu özelliğiyle karikatür, diğer sanat dallarından ayrılır. Karikatür, dil engellerini aşan evrensel bir iletişim aracıdır. Kendine özgü dili ile farklı kültürlerden ve dillerden insanları aynı biçimde etkilemeyi başarır. Mizah ve ironiyi kullanarak bizi olayların hiç farkedilmeyen yanlarıyla tanıştırır. Toplumsal, siyasi veya kültürel konulara dikkat çekerek farkındalık yaratır ve toplumsal bilincin oluşmasına katkıda bulunur. Karikatür, doğrudan ifade edilemeyen eleştirel düşünceleri ve görüşleri mizah yoluyla ifade edebilme olanağı sunar.
Karikatüre güç veren en önemli unsurlardan biri, yoğun olarak metafor kullanmasıdır. Metafor, bir durumu, sorunu veya olayı başka bir şeyle ifade etmektir. Yani, bir şeyi başka bir şeyle anlatmaya veya benzetmeye yarayan mecazdır. Metafor olarak kullanılan şeyin temel anlamı herkes tarafından bilindiği için, yeni anlatıma geçiş kolay olur. Örneğin, kuş kafesi herkes tarafından bilinir; kafes, kuşların hapsedildiği, özgürlüklerini ellerinden alan bir nesnedir.
Solda görülen karikatür örneğinde olduğu gibi bir kafes içinde çizilmiş bir kızılderili, kafes metaforu üzerinden hakları elinden alınmış, sınırlı alanlara hapsolmuş Amerikan yerlilerinin durumunu ironik biçimde anlatmaya yarar. Metaforlar dolaylı yoldan anlatımı sağladığı için mesajın kaynağa kişiselleştirilmeden iletilmesini de sağlar.
Bu yazımızla başlayan serimizde karikatür alanında kullanılan farklı metafor örnekleri üzerinden bir konuyu ele almayı ve bunun ne tür yaratıcı sonuçlara yol açabileceğini göstermeyi umuyorum.
İlk yazımızda ele alacağımız metafor “başarı kürsüsü” olacak. Genellikle sportif başarılarda, yarışma sonrası dereceye girenlerin çıkarılarak madalya ve ödüllerinin verildiği bir platform şeklindedir. En klasik olanı birinci olanın ortada ve daha yüksekte, ikincinin solda, üçüncünün sağdaki eş düzey basamaklara çıkmasını sağlayan kürsülerdir.
Başarı kürsüsü, bir kişinin veya grubun elde ettiği başarıların sembolik bir temsili olarak işlev görürür. Bu metafor, farklı bağlamlarda çeşitli anlamlar çağrıştırabilir. Örneğin başarı kürsüsü, bir hedefe ulaşmanın, zirveye çıkmanın ve en üst noktaya yerleşmenin bir simgesi olarak görülebilir. Bu, kişinin veya grubun zorlu bir yolculuğun ardından elde ettiği zaferi temsil eder. Başarı kürsüsünde yer almak, kişinin veya grubun başarılarının toplum tarafından tanınması ve takdir edilmesi anlamına gelir. Başarı kürsüsü, rekabetin ve üstünlüğün bir simgesi olarak da kullanılabilir. Özellikle spor karşılaşmalarında veya yarışmalarda, kürsüye çıkanlar rakiplerini geride bırakarak en iyi olduklarını kanıtlamışlardır. Başarı kürsüsü, kişilere ve gruplara bir hedef ve motivasyon kaynağı olabilir. Kürsüye çıkma hayali, onları daha çok çalışmaya, çabalamaya ve en iyisini yapmaya teşvik eder. Başarı kürsüsü, elde edilen başarıların bir ödülü ve onuru olarak da görülebilir. Bu, kişinin veya grubun emeklerinin karşılığını alması ve gurur duyması anlamına gelir.
Başarı gerçekte nedir?
Gelelim konuyla ilgili karikatür örneklerine. İlk örneğimiz başarının ne olduğunu sorgulatan bir karikatür. Kürsüde beklenmedik bir durum yaşanıyor ve üçüncü olan yarışmacı 2 ve 1 sayıları arasına koyduğu artı işareti ile bir denklem yaratarak üç sayına ulaşıyor. Böylelikle kendisinden daha başarılı olmuş diğer iki kişiyi yaratıcı fikri ile alt ediyor. İkinizi toplasan ancak bir ben eder, demeye getiriyor.
Gerçek yaşamda başarının tek bir tanımı yoktur. Geleneksel başarı anlayışı genellikle sıralama, yarışma ve başkalarını geride bırakma üzerine kuruludur. Ancak karikatürde, başarının sadece bu olmadığını, yaratıcılık, zeka ve farklı bakış açılarının da başarıya giden yolda önemli faktörler olduğunu görüyoruz. Üçüncü olan yarışmacının, mevcut durumu kendi lehine çevirme yeteneği, başarının sadece fiziksel veya geleneksel anlamda değil, zihinsel ve yaratıcı anlamda da ölçülebileceğini gösteriyor. Karikatür, “dışarıda düşünmek” olarak adlandırılan, kalıpların dışında düşünme yeteneğinin önemini de vurguluyor. Üçüncü yarışmacı, diğerlerinin göremediği bir fırsatı görerek, kendi başarısını yaratıyor. Üçüncü yarışmacı için başarı, diğerlerini geride bırakmak değil, kendi potansiyelini en üst düzeye çıkarmak ve yaratıcı bir çözüm üretmek. Karikatürde şu mesajı da almak olası: en güçlü ve en hızlı olanlar değil, zekası ile çözüm üretebilen kişiler başarıya ulaşabilir.
Üzerinde konuşmak için seçtiğim bir başka karikatürde ters çevrilmiş bir başarı kürsüsü yer alıyor. Birinci yarışmacı kürsünün bütün yükünü sırtlamış ve bunun altında ezilmiş bir halde çizlmiş. İkinci olan da kürsüyü bir ucundan taşımaya çalışyor. Buna karşın üçüncü olan kürsüyü elinin ucuyla tutuyormuş gibi duruyor ve diğer eliyle de bir sigarayı keyifle tüttürmekte.
Bu karikatür, başarı kavramına farklı bir açıdan yaklaşarak, başarının getirdiği yükler ve bu yüklerle başa çıkma şekilleri üzerine düşündürücü bir yorum sunuyor. Karikatürde birinci olan yarışmacının kürsünün altında ezilmesi, başarının getirdiği ağır yükü simgeliyor olmalı. Bu yük, beklentiler, sorumluluklar, stres ve sürekli performans gösterme zorunluluğu olabilir. O nedenle başarı, her zaman göründüğü kadar kolay ve keyifli olmayabilir. Başarılı olmak, kişiyi fiziksel ve zihinsel olarak yorabilir. Öte yandan ikinci olan yarışmacının kürsüyü taşımaya çalışması, başarının getirdiği yükü kısmen üstlendiğini, ancak hala zorlandığını gösteriyor. Elbette merak ettiğimiz ve bizi şaşırtan durum üçüncü olan yarışmacını tutumu. Üçüncü olan yarışmacının rahat tavrı, olasılıkla başarının yükünü hafifletmenin veya bu yükten uzak durmanın mümkün olduğunu gösteriyor. Bu kişi, başarıyı daha az stresle ve daha keyifli bir şekilde yaşamayı tercih ediyor olabilir. Doğrusu başarıya ulaşırken stres ve rahatlık arasında bir denge kurmak önemli. Zira sürekli stres altında olmak, hem fiziksel hem de zihinsel sağlığı olumsuz etkileyebiliyor.
Başarı kürsüsünü metafor olarak seçmiş bir başka karikatürde bu kez birincilik kürsüsünde bir politikacı olduğunu görüyoruz. Kişinin politikacı olduğunu tiplemesinden kolayca anlayabiliyoruz zira politikacıların genellikle şişman ve başında fötr şapka ile çizilmesi adeta bir genenektir. Politikacının boynundaki ödül çelengi ile böbürlenen görünümü dikkati çekmektedir. Kürsüdeki ikinci ve üçüncü olan ve sporcu oldukları anlaşılan diğer yarışmacılardan biri öfkeli diğeri umursamaz bir duygu içinde çizilmiş.
Politikacının haksız bir şekilde birincilik kürsüsüne çıkması karikatürün en önemli ve eleştirel noktalarından biri. Politikada adaletsizlik ve haksız rekabetin yaygın olduğu iyi bilinen bir gerçek. Bu durum, dürüst ve yetenekli kişilerin hak ettikleri başarıyı elde etmelerini engelleyebilir. Esasen birincilik konumu elinden alınmış olması ikincilik konumundaki sporcunun öfkesini anlaşılır kılıyor. Politikacıların başkalarının başarısını kendilerine mal etmesi bu karikatürün olasılıkla en güçlü mesajı.
Başarının ardındaki psikolojik unsurlar da karikatürcülerin konusu olmuştur. Çizer Skoba Ljyomir’in bir karikatürü bu konuyu işler. Karikatürde start almakta olan bir yarışmacı sırtında başarı kürsüsü ile çizilmiştir. Yarışmacının sırtındaki başarı kürsüsü, başarının sadece bir hedef değil, aynı zamanda büyük bir yük olduğunu gösteriyor. Bu yükün, yarışmacının omuzlarında sürekli bir baskı yarattığı da açık.
Kıbrıslı karikatürüst Hüseyin Çakmak’ın bu karikatürü ise başarıda ayrımcılığa gönderme yapmış. Başarı kürsüsünde ikisi siyahi üç yarıışmacı durmakta. Beyaz ve üçüncü olmuş yarışmacı alışılmışın dışında ortada ve yüksekte çizilmiş. Bu karikatür, başarı, ırk ve toplumsal hiyerarşi üzerine oldukça düşündürücü bir yorum sunuyor. Beyaz yarışmacının alışılmışın dışında ortada ve yüksekte çizilmesi, toplumda beyazların ayrıcalıklı konumunu simgelerken başarının sadece bireysel yetenek ve çabayla değil, aynı zamanda toplumsal faktörlerle de şekillendiğini gösteriyor.
Kürsüde bu kez sırtlarından vurularak yüz aşağı ölü halde yatan üç kişi var. Başarı sırasına göre sırtlarında bir, iki ve üç kuşun deliği yer alıyor. Önlerinde yerde ise birer tabanca durmakta.
Yarışmacıların sırtlarındaki kurşun delikleri, rekabetin acımasızlığını ve insanların birbirlerini nasıl yok edebileceğini gösteriyor. Başarı için her yolun mübah sayıldığı bir dünyada, insanların birbirlerine zarar vermekten çekinmiyor. Yarışmacıların birbirini vurması, güvensizlik ve paranoyanın rekabet ortamında ne kadar yaygın olduğunu gösteriyor olsa gerek. Birinci olanın tek delikle vurulmuş olması, onun en az direnç gösterdiğini veya en kolay hedef olduğunu gösterebilir. Belki de diğerlerine göre daha az tetikteydi veya daha az şüpheliydi. Bu, rakiplerinin onu en büyük tehdit olarak gördüğünü ve onu en çabuk ortadan kaldırmak istediklerini de gösterebilir.
,
Yazıyı, başarı kürsüsü metaforu kullandığım bir karikatürümle bitirmek istedim. Kairkatürü günümüzün popüler konusu yapay zeka ve robotlarla ilgili bir mesaj iletebilmek için çizdim.
Karikatürde bir robotun, alaycı bir ifadeyle, başarı kürsüsündeki üç kişinin madalyalarını almış olduğu ve bir elinde madalyaları sallayarak, diğe eliyle hoşçakal işareti yaparak uzaklaşmakta olduğunu görüyoruz. Madalyaları boyunlarından alınmış kişiler büyük bir şaşkınlık içindedirler.
Bu karikatürle, başarı kavramına teknoloji ve otomasyonun yükselişi üzerinden güncel ve düşündürücü bir yorum getirmek istedim. Yeni teknolojiler sonrası insanların elde ettiği başarıların robotlar tarafından üstlenilmesi ve hatta gasp edilmesi gündeme gelmiş durumda. Bu durum, teknolojinin hızla ilerlemesiyle birlikte insanların gelecekteki rolü ve başarının anlamı üzerine önemli soruları tartışmamızı gerektiriyor. Robotların başarıları üstlenmesi, başarının anlamının da yeniden tanımlanmasını gerektirecek. Gelecekte başarı, sadece insanlara özgü bir kavram olmayabilir Elbette robotların devreye girmesi, teknolojik işsizlik ve eşitsizlik gibi sorunları da gündeme getiriyor. Robotlar, insanların işlerini ellerinden alabilir ve bu durum, gelir dağılımında eşitsizliklere yol açabilir.
Özetle başarı çok boyutlu bir konu. Karikatür sanatının yaratıcı gücü ile çeşitli yönlerini ele alıp eleştirmek mümkün. Başarı kürsüsü bunun için oldukça elverişli bir metafor. Başarınız bol olsun.